Siódmy jak i ósmy wiek przyniosły znaczące zmiany na mapie Bliskiego Wschodu. Chociaż w naszej świadomości istnieje wyraźny obraz konsekwencji militarnych i politycznych, których przyczynę należy upatrywać w inwazji Saracenów na południowo-wschodnie rubieże Cesarstwa Bizantyjskiego, jednakże ich pojawienie się spowodowało także istotne zmiany na polu teologii.
Niespodziewanie, ten nowy polityczny, administracyjny i religijny porządek przyczynił się do specyficznej transformacji świata chrześcijańskiego na wspomnianych terenach. Muzułmanie, zwyciężając kluczową bitwę pod Yarmuk w sierpniu 636 roku, otworzyli sobie drogę do konkwisty chrześcijańskiego Wschodu, leżącego tak w granicach Bizancjum, jak i poza nimi. Chrześcijaństwo, które w granicach Cesarstwa rozwijało się bez poważniejszych problemów zewnętrznych, nagle stanęło w nieznanej dotąd sytuacji, w której zmianie uległa nie tylko władza państwowa, ale także oficjalna religia oraz język. Prawdą jest, że nie była to zmiana rewolucyjna, ale raczej ewolucyjna, wynikająca z charakteru relacji na linii muzułmanie – chrześcijanie, przyjętej za panowania kalifów z dynastii Umajjadów (661–750).
Ujmując problem kulturowo, chrześcijanie, gdziekolwiek się pojawiali, tłumaczyli swoje dzieła na język lokalny, głosząc Ewangelię w mowie, oraz w ramach myślenia charakterystycznego dla nowych okoliczności. (…) [Tym razem] był to pierwszy i, jak dotychczas, jedyny przypadek w dziejach, kiedy musieli oni stawić czoła nie tylko konieczności tłumaczenia dzieł, ale nade wszystko obrony i prezentowania ich religii w nowym języku, w nowym kontekście kulturowym, lecz w dotychczasowych granicach ich zamieszkania, gdzie w przeciągu kilku wieków większość rdzennych mieszkańców albo wyemigrowała, albo przeszła na islam.
Teologia arabskich chrześcijan rozwijana w tym wymiarze geograficznym ma dwa źródła, greckie i syryjskie. Zgodnie z tym, co zostało wyżej zauważone, początki spotkania chrześcijaństwa z islamem nie były zogniskowane wokół zagadnień religijnych, ale nade wszystko społecznych i politycznych. W Syrii doby VII wieku istniała większa świadomość tego, że powstało nowe imperium (malkutā), aniżeli narodziła się nowa religia.
Poruszając kwestię języka arabskiego, jego adaptacji, warto posłużyć się tutaj przykładem Palestyny. Mimo kosmopolitycznego i wielojęzykowego charakteru Palestyny, to greka odgrywała wiodącą rolę w formacji kultury kościelnej regionu w początkach VIII wieku. Taki status tego języka był bez wątpienia związany z arbitralną rolą, jaką odgrywał Kościół grecki na polu ortodoksji. Grecki był językiem administracji, teologii, liturgii, oraz greckiej hierarchii. To nim posługiwano się na soborach oraz synodach, tak generalnych, jak i prowincjalnych. Jednak jako język liturgii i proklamacji Słowa Bożego ustępował z czasem miejsca językowi autochtonów – aramejskiemu. Drugim językiem jest, wspomniany powyżej, język syryjski, rozwijany w monasterach pomiędzy V a VII wiekiem. Język syryjski, inaczej język aramejski Edessy, można zasadniczo podzielić na dwie grupy: zachodnią (używany przez Kościół melchicki, Syryjski Kościół Ortodoksyjny oraz Kościół maronicki) oraz wschodnią (Asyryjski Koścół Wschodu). Język ten odgrywał ważną rolę na całym chrześcijańskim Wschodzie, będąc językiem kościołów przedefeskich (Asyryjski Kościół Wschodu), jak i kościołów przedchalcedońskich (np. Syryjski Kościół Ortodoksyjny), lecz nie miał większego znaczenia właśnie w Palestynie. Przyczyn tego stanu rzeczy może być kilka. Po pierwsze, prawdopodobnie z racji silnych więzów z Konstantynopolem. Po drugie, z powodu triumfu teologii chalcedońskiej w Patriarchacie Jerozolimskim. Po trzecie natomiast, także z racji czysto praktycznych – Jerozolima była celem pielgrzymek z całego ówczesnego świata chrześcijańskiego.
(…) Palestyńskie chrześcijaństwo jest środowiskiem, które jako pierwsze zaczęło używać języka arabskiego w teologii. Prawdopodobną przyczyną tego stanu była posuwająca się arabizacja społeczeństwa. Wyparcie z powszechnego użycia języka greckiego, do którego doszło gdzieś na przełomie VIII i IX wieku, przyśpieszyło proces „dojrzewania” Palestyny do konwersji na język arabski także w aspekcie życia religijnego. Sama „konwersja” jako taka nie powinna być postrzegana w kategorii aktu masowego i dokonanego, lecz rozumiana w sensie adaptacji języka i swoistego, wewnątrzchrześcijańskiego samookreślenia wobec kilku innych wspólnot chrześcijańskich zamieszkujących kalifat, zróżnicowanych pod względem wyznania wiary, preferencji językowych oraz teologii. Stąd też pierwsze teksty przełożone na arabski już w VIII wieku, to kluczowe dla funkcjonowania wspólnot chrześcijańskich księgi kościelne, takie jak: Biblia, teksty patrystyczne, homilie, teksty hagiograficzne, wyznania wiary czy kanony prawne regulujące wewnętrzne życie wspólnot. Oprócz tej kategorii pism, należy również wspomnieć o drugiej grupie bardzo istotnych tekstów apologetycznych, także i ich geneza w języku arabskim sięga VIII wieku. Warto zauważyć, że na terenach, gdzie pierwszoplanową rolę odgrywał język syryjski, konwersja na język arabski zachodziła o wiele wolniej, a pierwszymi tekstami, jakie powstały tam w nowej lingua franca, są pisma apologetyczne.
Zasadniczo do tego momentu naszych rozważań możemy przyjąć niemal za pewnik, że głównym faktorem, który uległ zmianie w kontekście funkcjonowania kościołów Wschodu, był język. Pojawienie się języka arabskiego nie wpłynęło chociażby na zawartość ksiąg kościelnych, o których mowa powyżej. Kościoły te zachowały też ciągłość tradycji, zarówno w liturgii, jak i doktrynie. Dotychczasowe języki zostały zamieniane na arabski, ale zmianie nie podlegał depozyt wiary. Przejście na nowy język niekoniecznie było podyktowane chęcią interkomunikatywności chrześcijaństwa z islamem, ale koniecznością bycia zrozumiałym przez własnych wiernych, których językiem codziennego życia stał się arabski. Greka, szybciej niż syryjski, znikała z przestrzeni życia publicznego. Taki rozwój sytuacji świadczy o tym, że w konfrontacji z nową rzeczywistością chrześcijanie nie utracili swej tożsamości i odrębności. Podwaliny doktrynalne poszczególnych kościołów Bliskiego Wschodu pozostawały nienaruszone i wiernie przekazane przez tradycję teologiczną tychże wspólnot.
Czytaj cały tekst: Ks. M. Sadowski, Teologia arabskich chrześcijan, „Teologia i Człowiek” 26(2014)2, s. 211-234.
Polecamy również:
Arabia Saudyjska – wzór stosowania szariatu
Jakimi metodami szerzony jest islam